روابط اجتماعي در اسلام در جايگاه محوري قرار گرفته است؛ زيرا انسان از نظر ساختار وجودي به گونه اي است كه بي ارتباط انساني، از نقص بزرگي رنج مي برد و هرگز به كمال بايسته و شايسته خويش نخواهد رسيد. چنين نگاهي به روابط انساني، موجب شده تا بسياري از گزاره ها و آموزه هاي وحياني قرآن متوجه تبيين و تفسير معنا و مفهوم روابط انساني، جايگاه، اهميت و قوانين مربوط به آن شود. نگاه قرآن به موضوع روابط انساني تا بدانجا اهميت دارد كه رهايي از خسران و زيان ابدي كه دامنگير همه بشريت است، جز بدان تحقق پذير نيست، به گونه اي كه تنها گليم خويش از آب بر كشيدن نمي تواند زيان ابدي را از انسان بردارد، بلكه مي بايست افزون بر گليم خويش، در انديشه گليم ديگران بود و دستگير و راهنماي آنان شد. اين جاست كه ارائه خدمت صادقانه به ديگران به معناي يك مسئوليت و وظيفه انساني و طبيعي و تنها راه رهايي از دوزخ و رسيدن به بهشت مطرح مي شود. برخلاف همه اديان و مذاهب، اسلام ديني با محوريت همگرايي اجتماعي است؛ به گونه اي كه دست يابي به كمالات انساني، تنها با محوريت اجتماع انساني تحقق مي يابد و اين گونه نيست كه انسان بتواند برپايه خودبيني و خودمحوري به كمالات بايسته و شايسته برسد.

نکته ها‏ی قرآنی

خداوند در آيات بسياري از جمله در سوره عصر به اين نكته محوري در سير و سلوك متاله شدن و خدايي گشتن، اين گونه اشاره دارد كه هر كسي در زيان و خسران است مگر آن كه به حق، ايمان داشته باشد و كار نيك انجام داده و ديگران را به حق و كار نيك دعوت و سفارش نمايد .

خداوند در آيه 177 سوره بقره مي فرمايد: نيكي آن نيست كه روي خود، به جانب مشرق و مغرب كنيد؛ بلكه نيكوكار كسي است كه به خداوند و روز بازپسين و فرشتگان و كتاب خدا و پيامبران ايمان آورد و مال خود را با آن كه دوستش دارد، به خويشاوندان و يتيمان و درماندگان و مسافران و گدايان و در بند ماندگان ببخشد و نماز بگزارد و زكات بدهد و اينان چون عهدي مي بندند بدان وفا مي كنند و در بينوايي و بيماري و به هنگام جنگ، صابرند.

عنایت قرآن کریم بر توجه به دیگران، به حدی است که انفاق و گره‏گشایی از کار دیگران را از شرایط مهم بهره‏جستن از روح هدایت‏گری قرآن می‏داند. چنان که خداوند در آیه‏های 2 و 3 سوره بقره می‏فرماید:
آن کتاب [قرآن]که تردیدی در آن راه ندارد، مایه هدایت پرهیزکاران است.[پرهیزکاران]کسانی هستند که به غیب [یعنی آنچه از حس، پوشیده است]ایمان دارند و نماز به پا می‏دارند و از مواهبی که روزی‏شان دادیم، انفاق می‏کنند.
بنابر این آیات خداوند، آنهایی را هدایت می‏کند و کسانی را از شهد شیرین حقایق خود می‏نوشاند که در کنار ایمان به غیب و به‏پاداشتن نماز، اهل انفاق و در اندیشه احسان و خدمت به دیگران نیز باشند.

محبوب‏ترین انسان‏ها نزد خداوند ـ خدمت به مردم و ایمنی از عذاب خداوند

از منظر وحی، بین خدمت به مردم و محبوبیت نزد خداوند، رابطه تنگاتنگی وجود دارد و همین‏گونه است میان توجه به مردم و ایمنی از عذاب خداوند. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید:
مردم، خانواده خدا هستند و محبوب‏ترین انسان‏ها نزد خدا، کسانی هستند که به خانواده خدا نفع‏وسود برسانند.
همچنین فرمود:
به درستی که برای خداوند، بندگانی است که آنها را برای برآوردن حوائج مردم برگزید که مردم برای رفع حوائج خویش، به آنها پناه می‏برند، این بندگان فریادرس، از عذاب خداوند در امان خواهند بود.

اهل بیت علیهم‏السلام و اهتمام‏شان به خدمت انسان‏ها

بی‏شک امامان معصوم علیهم‏السلام ، نمونه‏های عینی انسان‏های کاملند که توجه و مهرورزی آنها به آدمیان، بیش از دیگران بوده است. 
چون انسان کامل، خدای را شناخت و به دیدار خدا مشرف شد و اشیا را آن‏چنان که باید و حکمت اشیا را آن‏چنان که باید، بدانست و بدید، بعد از شناخت و دیدار خداوند، هیچ کاری برابر آن ندید و هیچ طاعتی بهتر از آن ندانست که راحت به خلق رساند و هیچ را حتی بهتر از آن ندید که با مردم چیزی گوید که مردم چون آن بشنوند و به آن کار کنند، دنیا را به آسان بگذرانند و از بلاها و فتنه‏های این عالَم، ایمن باشند و در آخرت رستگار شوند و هر که چنین کند، وارث پیامبران است.

پيامبراکرم (ص) در تبيين همين معنا و نگرش وحياني قرآن، اسلام و نه ايمان را در گرو خدمت به خلق مي داند؛ به اين معنا كه اسلام به عنوان دين فطرت همانند عقل سالم، حكم مي كند كه كمال را مي بايست در خدمت به آفريده هاي الهي ديد و براي خودسازي و تزكيه بايد از مسير خدمت به آفريده ها عبور كرد نه در گوشه نشيني و رهبانيت. اميرمؤمنان علي(ع) مي فرمايد: رأس الايمان الاحسان الي الناس؛ اساس ايمان، همان احسان به مردم است. (غرر الحكم، ج4، ص52)
امام صادق(ع) نيز در تفسير ايمان خالص و واقعي مي فرمايد: من خالص الايمان، البر بالاخوان والسعي في حوائجهم في العسر و اليسر؛ نيكي به برادران ديني و تلاش و جديت براي رفع مشكلات آنان در تمام زمينه ها و در هر شرايط، برخاسته از ايمان خالص است. (بحارالانوار، ج71، ص 317)

سخنانی از بزرگان  درباره خدمت به خلق

دل‏سوزی به حال آدمیان و توجه به گرفتاری‏های آنان و دل در گرو خدمت‏داشتن، تنها در وجود بزرگانی چون سعدی شیرازی محدود نشده است، بلکه در سرزمین‏های دیگر نیز بزرگانی این‏گونه بوده‏اند و دیگران را نیز بدان سفارش کرده‏اند؛ از جمله آنان، هیلر بلاک گوید:
از آغازی که در آرامش سرمدی، هستی می‏پذیرد تا پایانی که به جاودانگی می‏پیوندند، هیچ ندیدم که تلخی زندگی را در کامم شیرین کند، مگر عشق‏ورزی به انسان‏ها و دیدن خنده و شادی آنها.
خرّم آن کس که در این محنت‏گاه
خاطری را سبب تسکین است 
(پروین اعتصامی)
همچنین جَبران خلیل جَبران می‏گوید:
خوشی زنبور، در گردآوردن نوش گل‏هاست و خوشی گل در سپردن نوش خود به زنبور. برای زنبور، گل، چشمه‏ای از زندگی است و گل، زنبور را به دیده پیام‏آور عشق می‏نگرد و داد و ستد شادکامی برای زنبور و گل، هر دو یک نیاز و نشئه است. ای مردم! در خوشی‏های خویش، چون گل‏ها و زنبوران باشید.
برتراند راسل نیز گوید:
فریادهای دردآلود آدمیان در قلبم به اهتزاز است. کودکان قحطی‏زده، قربانیان شکنجه‏گران ستمگر، پیران بی‏پناه که خود را بار منفوری بر دوش فرزندان احساس می‏کنند و تمامی دنیای تنهایی و فقر و درد و رنج، طنز تلخی است که آرمان‏های بلند انسانی را ریشخند می‏کند. آرزومندم که از رنج و شرّ بکاهم، ولی نمی‏توانم و از این، بسیار در رنجم.
سحر دیدم درخت ارغوانی
کشیده سر به بام خسته جانی 
به گوش ارغوان، آهسته گفتم 
بهارت خوش که فکر دیگرانی 
(فریدون مشیری)

انسان‏های بزرگ همواره در اندیشه دیگرانند و دل در گرو خدمت به مردم می‏نهند.سعدی شیرازی، از جمله این بزرگان است که هم خویش را به این صفت آراست و هم دیگران را به این خیر بزرگ فراخوانده است.
وی که سال‏ها جهت کسب حکمت و تجربه، تلخی سفر را تحمل کرد و به تعبیر خودش، «تا دورترین نقاط جهان نیز به پیش رفت»، نخستین مسئله‏ای که پس از آن سفر پرمایه، ذهنش را به خود مشغول ساخت، خدمت به مردم بوده است تا بر ایشان تحفه‏هایی از علم و معنویت به ارمغان آرد و کام آنان را با سخنانی شیرین‏تر از قند حلاوت بخشد،به عقیده سعدی، بنی‏آدم اعضای یکدیگر و از یک گوهرند، ازاین‏رو دردمندی بر غم و اندوه دیگران امری طبیعی‏است، زیرا آن گاه که عضوی از پیکر آدمی به درد می‏آید، برای عضوهای دیگر قراری نخواهد ماند. سعدی، آنانی را که در وجودشان روحیه سودمندی به حال دیگران به چشم نمی‏خورد، با سنگ خارا برابر می‏داند و به اعتقاد وی، در آهن و سنگ منافعی است که در برخی از آدمیان خبری از آن نیست .

چو غنچه گرچه فروبستگی است کار جهان
تو همچو باد بهاری گِره‏گشا می‏باش 
(حافظ)

حکایات

مردی برای رفع گرفتاری خویش به حضور امام حسن علیه‏السلام آمد و از آن حضرت یاری طلبید، امام حسن علیه‏السلام بلافاصله کفش‏هایش را پوشید و راه افتاد. در بین راه به حسین بن علی علیه‏السلام رسیدند، در حالی که مشغول نماز بود. امام حسن علیه‏السلام به آن مرد گفت: «تو چطور از حسین علیه‏السلام غفلت کردی و پیش او نرفتی؟» گفت: من اول خواستم پیش او بروم و از او در کارم کمک بخواهم، ولی چون به من گفتند ایشان اعتکاف کرده و معذور است، خدمت آن حضرت نرفتم. امام حسن علیه‏السلام فرمود: اگر توفیق برآوردن حاجت تو برایش دست داده بود، از یک ماه اعتکاف برایش بهتر بود.

صفوان در محضر امام صادق علیه‏السلام نشسته بود، ناگهان مردی از اهل مکه وارد مجلس شد و گرفتاریی که برایش پیش آمده بود، شرح داد. امام صادق علیه‏السلام به صفوان دستور داد: 
فورا حرکت کن و برادر ایمانی خود را در کارش یاری کن، صفوان حرکت کرد و رفت و پس از توفیق در اصلاح کار، به نزد امام صادق علیه‏السلام بازگشت. چون امام علیه‏السلام او را دید، فرمودهمین به ظاهر کوچک که حاجتی از کسی برآوردی و وقت کمی از تو گرفت، از هفت بار طواف دور کعبه، محبوب‏تر و برتر است .

از مرحوم آیت‏الله بروجردی (ره) نقل است که فرمود: در ایام اقامتم در بروجرد، شبی در خواب دیدم به خانه‏ای وارد شدم، گفتند: رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آنجا تشریف دارد، وارد شدم و سلام کردم و در آخر مجلس که جا بود، نشستم. دیدم حضرت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در صدر مجلس جلوس فرموده است و بزرگانی از علما و زُهّاد در کنار ایشان نشسته‏اند و مقدّم بر همه و نزدیک‏تر از سایرین به رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، سید جواد طباطبایی ـ برادر کوچک‏تر علامه سید مهدی بحرالعلوم ـ نشسته است.
به فکر فرورفتم که در میان این جمع، کسانی هستند که هم عالِم‏تر از سید جوادند و هم زاهدتر از او، چرا این امتیاز، نصیب سید جواد شده است. در همین اندیشه بودم که نبی اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «سیدجواد به کار مردم و اهل حاجت، از همه کوشاتر بوده است .

خدمتگزاري به مردم تا زماني درست است كه كرامت شخص خدمت كننده حفظ شود. بر اين اساس بايد با حفظ كرامت در خدمت مردم بود و اين گونه نشود كه كرامت و بزرگواري شما نسبت به خلق كه در شكل تواضع و فروتني و خدمت صادقانه و بي منت به خلق تجلي يافته، كاسته يا شكسته شود؛ چرا كه حفظ كرامت آدمي لازم و ضروري است .

منابع :

www.rasekhoon.net

www.akhlagh.porsemani.ir

گردآوری و تنظیم :حسن قاسمی شاد (DBA)